Doliskana Manastırı (Gürcüce: დოლისყანის მონასტერი; translit.: “dolisq’anis monast’eri"), tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, tarihsel Klarceti bölgesinde, Doliskana köyünde orta çağ Gürcü manastırıdır. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı Hamamlı köyünde yer alır.
Doliskana (დოლისყანა) adı Türkçede yanlış olarak Dolishane ya da Dolishan biçiminde yazılmaktadır. Bundan dolayı Doliskana Manastırı yaygın olarak Dolishane Manastırı, kilisesi de Dolishane Kilisesi olarak bilinmektedir. Oysa Doliskana adı, Gürcüce "doli" (დოლი) olarak adlandırılan bir tür buğdayın tarlası anlamına gelir.[1]
Tarihçe
Kral Sumbat'ın adının geçtiği yazıt.
Tao-Klarceti yöneticileri ve din adamları birlikte 830-840’larda, Klarceti bölgesindeki ibadet yerlerini ziyaret ettiklerinde Doliskana henüz bir manastır değildi. Giorgi Merçule’nin verdiği bilgiye göre, Doliskana ondan sonra manastır haline gelmiştir. Bununla birlikte Doliskana Manastırı’nın kuruluş tarihine ilişkin kesin bir bilgi yoktur. Bir olasılık kilisenin yapıldığı 10. yüzyılın ilk yarısında manastırın temelleri de atılmış olmalıdır. Manastırın ana kilise dışındaki bütün yapıları yok olmuştur. Kilisenin "Baş Melekler"e ya da Aziz Stefan'a adanmış olduğuna dair iki farklı görüş vardır.[2]
Doliskana Kilisesi
Kilisenin iç mekânı, 2019. Cami olarak kullanıldığı dönemde kuzey haç kolunun kuzey duvarındaki pencerenin genişletilmesiyle açılmış kapı. Kiliseyi yatay olarak ikiye bölen döşemenin hizasından yukarısı beyaz badanayla boyanmış. Alt kısmı ise eski sıvayla kalmış.
Doliskana Manastırı’nın ana kilisesi olan Doliskana Kilisesi, manastırdan geriye kalan tek yapıdır. Kubbeli ve kapalı haç planlı kilise (dıştan 20 X 14 metre) 10. yüzyılda yapılmıştır. Nitekim kilisenin Gürcü kralı III. Bagrat tarafından onuncu yüzyılın ilk yarısında inşa ettirildiği, Gürcü kralı I. Sumbat tarafından onartıldığı kubbe kasnağındaki bani portresi ile güney cephede bulunan Gürcüce yazıttan da anlaşılmaktadır.
Duvarlara oturan kubbesi yaklaşık 25 metre yüksekliğindedir ve kare planlı merkezi mekân kubbeyle örtülüdür. Merkezi mekân haç kollarıyla dört yönde genişletilmiştir. Doğuda, yarım daire planlı apsisin iki yanında pastoforium odaları yer alır. Bu mekânlara toprak kayması sonucu günümüzde kilisenin içinden değil, dıştan doğu duvarlarına açılan birer kapıdan geçilebilir. Batı haç kolu diğer haç kollarına göre iki kat daha derin tutulmuştur. Batı haç kolunun şarap mahzeni ve kiler olarak kullanıldığı tahmin edilen kuzeydeki odasının içi toprak dolmuştur. Kilise, dıştan düzgün kesme taş ve kaba yontulmuş taş, içten moloz taşlarla dolgu duvar tekniğinde inşa edilmiştir. Güney cephede kabartma tekniğinde figürlü, geometrik ve bitkisel süslemelere, kubbede bani portresine yer verilmiştir. Kilisenin duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmıştır.[3][4]
Güney haç kolu cephesinde bulunan ve sonradan çalınan "Güneş Saati" kabartması, 1911.
1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari, Doliskana Kilisesi’nin özellikle kubbe kasnağına ve dış kaplamasının güzelliğine dikkat çekmiştir. Güney duvarındaki kabartma erkek figürün kilisenin maketini elinde tutmuş olarak tasvir edilmiş olduğunu belirtmiştir.[5] O tarihte kilisenin güney haç kolu cephesinde “Güneş Saati” kabartması bulunuyordu, ancak söz konusu kabartma sonradan çalınmıştır.[6] Kilisenin ibadet yeri olan ana bölümü büyük ölçüde sağlamdır ve 1998 yılına kadar cami olarak kullanılmıştır.
Arapça yazıt
Doliskana Kilisesi’nde, Doliskana yazıtları olarak bilinen Gürcüce yazıtlar dışında, kilisenin güney haç kolunun batı cephesindeki freskte Arapça bir yazıt bulunmaktadır. Gürcü kilise geleneğinde Arapça yazıt çok seyrek rastlanan bir olgudur. Doliskana Kilisesi dışında üç Gürcü kilisesinde daha Arapça yazıta rastlanır. Bunlar Samtavisi Kilisesi, Svetitshoveli Kilisesi ve Honi Aziz Giorgi Kilisesi’dir.[7]
Kilisenin camiye çevrilmesi
Doliskana Kilisesi'nin 16. yüzyılın sonlarında ya da 17. yüzyılın sonlarında camiye çevrildiği ileri sürülse de bu bilginin hangi tarihsel kaynağa dayandığı belirtilmemiştir.[6][8] Bununla birlikte, 1995 yılında temeli atılan Hamamlı köyü camisi 1998'de hizmete girinceye değin Doliskana Kilisesi 20. yüzyılda cami olarak kullanılmıştır. Kilisenin güney, batı ve kuzey haç kolu cephelerinde yer alan pencerelerin alt kısmına denk gelecek biçimde ahşap bir zemin yapılarak binanın içi iki katlı hale getirilmiştir. Üst katı namaz kılmaya tahsis edilirken, alt katı cenaze levazımatı gibi malzemelerin konulduğu bir tür depo olarak kullanılmıştır. Kilisenin güney cephesindeki tek giriş kapısı depo kapısı haline geldiği için namaz mekânı için batı ve kuzey haç kolu cephe pencereleri genişletilerek kapılara dönüştürülmüştür. Yapı kiliseden camiye çevrilirken buradaki freskler badanayla kapatılmıştır. Köyün yeni camisi hizmete girince yapıyı yatay olarak ikiye bölen ahşap zemin sökülmüştür.[9]
Doliskana Kilisesi Arapça yazıtlı freskin bulunduğu dört Gürcü kilisesinden biridir.
Galeri
Bu fotoğraflar 1904'te bölgeyi gezen Nikolay Marr tarafından çekilmiş, 1911 yılında Şavşeti ve Klarceti Gezisi Günlükleri (Rusça) adlı kitapta yayımlanmıştır.
Doliskana Kilisesi, güney penceresi, Nikolay Marr, 1911.
Doliskana Kilisesi’nin güyen duvarındaki güneş saati, Nikolay Marr, 1911.
Doliskana Kilisesi’ndeki Arapça yazı, Nikolay Marr, 1911
Doliskana Kilisesi, güneydoğudan görünüşü, Nikolay Marr, 1911.
Kilisenin iç mekânı, 2019. Camiye çevrilirken batı haç kolunun batı duvarındaki pencerenin genişletilmesiyle elde edilen kapı ve duvarın kırılmasıyla açılan iki pencere.
^Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), 2019, Tiflis, s. 19, ISBN 9789941485244.
^Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 24, ISBN 9789941478178.
^Mine Kadiroğlu - Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, s. 84, ISBN 9789944579216
^Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 136, ISBN 9789941478178.
^Niko Marr, Şavşeti ve Klarceti Gezisi Günlükleri (Gürücüce), Batum, 2015, s. 73, ISBN 9789941434112.
^ab"Türkiye Kültür Portalı - Dolishane Kilisesi - Artvin". 21 Ekim 2019. 22 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2019.
^Nana Aleksidze, “17. Yüzyıl Gürcü Duvar Süslemeli Anıtlarda Arapça Yazıtlar”, Dzeglis Megobari, 1988, sayı 4, sayfa 30-36.
^"Türkiye Kültür Portalı - Dolishane Kilisesi - Artvin". 21 Ekim 2019. 21 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2019.
^Mine Kadiroğlu - Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, s. 84-85, ISBN 9789944579216.
Doliskana Kilisesi, güney penceresi, Nikolay Marr, 1911.
Doliskana Kilisesi’nin güyen duvarındaki güneş saati, Nikolay Marr, 1911.
Doliskana Kilisesi’ndeki Arapça yazı, Nikolay Marr, 1911
Doliskana Kilisesi, güneydoğudan görünüşü, Nikolay Marr, 1911.
Kilisenin iç mekânı, 2019. Camiye çevrilirken batı haç kolunun batı duvarındaki pencerenin genişletilmesiyle elde edilen kapı ve duvarın kırılmasıyla açılan iki pencere.
