Bana Katedrali

40°40′05″K 42°16′12″D / 40.66806°K 42.27000°D / 40.66806; 42.27000İnançDoğu Ortodoks KilisesiMezhepGürcü Ortodoks KilisesiDurumHarabeMimariMimari türKatedralMimari biçimGürcü mimarisiTamamlanma881-923ÖzelliklerKubbe sayısı1MalzemelerKireç harcı ve kesme taş

Bana Katedrali (Gürcüce: ბანა), tarihsel Tao bölgesinde, günümüzde Erzurum ilinin Şenkaya ilçesine bağlı ve eski adı Panaki (ფანაკი) veya Banaki (ბანაკი) olan Penek köyünde yer alan Bana Manastırı’nın ana kilisesidir.

Bana adı, "askeri kamp", "kamp" anlamındaki Gürcüce "banaki"den (ბანაკი) gelir. Gürcüce bazı başka kelimelerde olduğu gibi "banaki" kelimesinin sonundaki "ki" düşmüş ve kelime "bana"ya dönüşmüştür.^[1][2]

Tarihçe

Bana Manastırı, Gerçek Haç’a adanmış bir manastırdır. Kompleks ana kilise, küçük kilise, keşişler için kilise, kayaya oyulmuş hücreler ve başka yapılardan oluşuyordu. Ana kilisesi olan Bana Katedrali’nden ilk kez 11. yüzyılda yazılmış bir eserde söz edilmiştir. Bagrationi hanedaını tarihçisi olan Sumbat Davitisdze bu eserinde Bana Katedrali’ni 881-923 arasında hüküm süren Gürcü kralı IV. Adarnase’nin ina ettirdiğini yazmıştır. Bu kayıt üzerinden katedralin 9. yüzyılın sonlarında veya 10. yüzyılın başlarında inşa edildiği anlaşılmaktadır. Katedralin inşasını idare eden Kvirike da bu manastıra ilk piskopos olarak atanmıştır. Bana Manastırı’nın tanınan piskoposlarından biri da İoane’dir. İoane, Tao’lu aznavurlarla birlikte Gürcü kralı IV. Bagrat’a ihanet etmiş, ardından Bizans’a sığınmıştır.^[3][4]

Gürcü kralı IV. Bagrat Bizans imparatorunun kardeşi Roman Argiri’nin kızı olan Helen ile Bagrat Katedrali’nde evlenmiştir. Tao bölgesinde hüküm süren Bagrationi hanedanının bazı üyeleri bu katedralde gömülmüştür. IV Vahtang (1442-1445) ve karısı bunlar arasında yer alır.^[5] 16. yüzyılda bölgeyi ele geçiren Osmanlılar bu eski katedrali Kırım Savaşı sırasında Osmanlı ordusu için bir kaleye dönüştürmüştür. Osmanlıların askeri karargah olarak kullandığı sırada, Karl Koch’un 1843 yılındaki ziyareti sırasında yapı dışarıdan bir kubbe gibi görünüyordu. Koch bu yapıdan büyük övgüyle söz etmiştir. Katedral, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, Rus ordusunun top atışları sonucunda büyük ölçüde yıkılmıştır. Duvar resimlerinin izlerine rastlanan katedralin bir kitabesinin olduğu, bu savaş sırasında burada karargâh kuran Rus ordusundan bir generalin bu kitabeyi götürdüğü söylenir. Dmitri Bakradze’nin 1881 yılındaki araştırma gezisi sırasında Bana Katedrali’nin kubbesi çökmüştü. Takaşvili’nin 1902 yılındaki gezisi sırasında ise neredeyse tamamen yıkılmıştı. Kuzey kısmı dışında galerinin duvarları duruyordu. İç taraftan galerinin dörtte üçü yıkılmıştı. Kilisenin içi ise taşlarla dolmuştu. 1907 yılında katedral daha kötü durumdaydı ve galerinin kuzey kısmı daha da yıkılmıştı.^[6][7][8]

Bana Manastırı keşişlerinin inzivaya çekildiği kaya mağaraları manastırının keşişler kilisesi olan Mağara Kilisesi, 9-10. yüzyılda inşa edilmiş tek nefli bir yapıdır. Bana Katedrali’nin güneydoğusunda, köy yerleşmesinin 700 metre doğusunda yer alır. Küçük kiliselerinden birinin de kubbeli tetrakonkhos bir yapı olduğu bilinmektedir. 1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, bu tarihte küçük kilisenin kubbesi çökmüş, ama duvarlarının bir kısmı ayakta duruyordu. Kilise zamanla tamamen ortadan kalkmıştır.^[6]

Mimari

Bana Katedrali yüksekçe bir yerde inşa edilmiş olup etrafı duvarlarla çevriliydi. Kubbeli, üç katlı ve dört apsisli bir yapı olan katedral, plan açısından 7. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş olan İşhani Kilisesi’nin planını tekrarlamıştır. Bana Katedrali, Nerses tarafından Ermenistan’da inşa edilmiş olan Zvartnots Katedrali ile Gagik Kilisesi’ni anımsatır. Ancak kinci yapı daha geç dönemde, 1001 yılında Zvartnots’un planıyla inşa edilmiştir. Tetrakonk tarzı ve galerili, sütunlar üzerinde yükselen apsisli ve koro galerili yuvarlak büyük yapılar Gürcü ve Ermeni mimarisinde erken dönemde ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte bu iki mimarideki benzer yanlar kadar farklı yanlar da büyük öneme haizdir.^[4]

Bana Katedrali kilise ve etrafındaki yuvarlak formlu galeri olmak üzere, iki bölümden oluşuyordu. Kilisenin için eşit kollardan oluşan Yunan haç planlı bir yapıdır. Haç kollarında üç katlı odalar yer alır. Kaideler üzerinde yükselen yuvarlak sütunlar süslemeli sütun başlıklarıyla son bulur. Sunağı oluşturan doğudaki apsiste altı adet sütun yer alır. İki metreyi aşan yükseklikteki bu sütunlar yaklaşık iki metre yükseklikteki özel duvar üzerinde yükselir. Doğudaki apsis bu şekilde diğer apsislerden daha görünür hale getirilmiştir. Birbirine eşit olarak inşa edilmiş olan diğer apsislerde dörder sütün bulunur. Bu sütunlar daha hacimli ve sunaktaki sütunlardan daha uzundur. Söz konusu sütunlar zemin üzerine oturtulmuştur. Apsislerde üçer adet pencere açıklığı bulunur.

Bana katedralinin içi duvar resimleriyle bezenmişti. 1907 yılında sunağın kubbesindeki ve üst kattaki galerilerde fresklerin kalıntıları fark ediliyordu. Katedraldeki bir taşta oyulmuş, sonra kırmızıya boyanmış “... წყლე თე დიდი” şeklinde Gürcüce bir yazı bulunuyordu. Bu yazı Takaişvili tarafından “[ქრისტე შეი]წყალე თეოდორე დიდი” (İsa, Büyük Teodere’yi bağışla) şeklinde okunmuştur. Başka taşlarda da bu tür yazıların olduğu, yere düşmüş bir taştaki iki satırlık yazıdan anlaşılıyordu. Bu yazının ilk satırı okunamaz haldeydi. İkinci satırda “დიდი” (büyük) kelimesi okunabiliyordu. Bu yazıların kilisenin inşa edildiği dönem ait olduğu tahmin edilmiştir. Üst kattaki odanın duvarında Gürcü alfabesinin Asomtavruli harfleriyle yazılmış bir yazıda Dmitri Bakradze tarafından tespit edilmiştir. “ქ~ე შ~ე გ~ი” şeklindeki bu yazı da “ქრისტე, შეიწყალე გიორგი” (İsa, Giorgi’yi bağışla) şeklinde deşifre edilmiştir.^[9]

Galeri

• 
  Penek köyündeki Bana Katedrali; 1902. Katedral 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında yıkılmıştır.
• 
  Bana Katedrali'nin Rus mimar Anatoly Kalgin tarafından yapılan varsayımsal rekonstrüksiyon çizimi, 1907
• 
  Bana Katedrali, duvar üzerinde Gürcüce Asomtavruli alfabeli yazıt, 2006.

Kaynakça